بررسی فرآیند بهره‌برداری از چوب پیش از کارگاه، ۴ مرحله مهم

تبدیل درخت ایستاده به قطعات چوبی که در کارگاه‌های عرضه‌کننده‌ی چوب وجود دارند، فرآیند پیچیده‌ای است که هر مرحله از آن نیازمند تخصص ویژه و ابزار مخصوص به خود است. عیوب مشاهده نشده‌ی درخت، آسیب‌های ناشی از  بر زمین افتادن درختان، و یا حتی عدم دقت و توجه در برش عرضی و قطع درخت می‌تواند موجب کاهش ارزش چوب درخت و به هدر رفتن هزینه‌های عرضه‌کنندگان گردد.

پیش از اینکه فرایند بهره‌برداری از چوب تا قبل از رسیدن به کارگاه نجاری را بررسی کنیم، می‌توانید این مقاله را بخوانید که خود چوب از چه موادی تشکیل شده و ساختارش چیست؟

نخستین گام در جنگل به وقوع می‌پیوندد؛ جایی که جنگل‌بان و محیط‌بان درخت مناسب برای قطع کردن را نشانه‌گذاری می‌کنند. اما تمامیِ درختان قطع‌شده وارد مرحله‌ی تکه کردن نمی‌شوند؛ برخی برای تولید خمیر کاغذ و برخی دیگر به عنوان هیزم جداسازی می‌شوند. دلیل دیگر قطع این نوع درختان که از ارزش پایین‌تری برخوردارند آن است که فضا برای رشد و تکثیر سایر گونه‌ها بازتر شود و مواد غذایی بیشتر از طریق ریشه‌ها به درختان منتقل گردد. بهترین و مرغوب‌ترین درختان برای تولید روکش‌های طبیعی حفظ می‌شوند. نکته‌ی بسیار مهم در قطع درختان شناسایی گونه‌ها و عدم قطع گونه‌های گیاهی در خطر انقراض است. بسیاری از گونه‌های گیاهی به دلایل مختلفی از جمله عدم آگاهی افراد بومی از ارزش و کیفیت گونه‌ها و قطع درختان توسط آن‌ها در حال نابودی کامل هستند.

به دلیل این که بهترین قسمت چوب برای استفاده درست در زیر پوست درخت قرار گرفته، جنگل‌بان می‌بایست با یک نگاه کلی از نبود هر گونه ایراد و آسیبی در تنه‌ی درخت اطمینان حاصل نماید. برای مثال، گره‌ها بسته به اینکه کجا واقع شده‌اند می‌توانند مشکل‌ساز باشند. در قسمت‌های پایینی درخت گره‌ها -که وجود آن‌ها با تغییر شکلی جزئی در پوست درخت همراه است- بسیار عمیق رشد کرده‌اند و می‌توان چنین نتیجه گرفت که در کیفیت لایه‌های بیرونی چوب تأثیر چندانی نخواهند داشت. اما در قسمت‌های بالایی درخت، گره‌ها با ایجاد دایره‌هایی مشخص در پوست درخت همراه می‌شوند و به طور معمول مشکلات کیفی اساسی در لایه‌های خارجی چوب ایجاد می‌کنند.

توانایی تمیز دادن انواع مختلف قارچ‌ها نیز مهارت مهم دیگری در ارزیابی یک درخت است. تمامی گونه‌های قارچ اندک آسیب‌هایی به درخت وارد می‌کنند، اما برخی از گونه‌ها خطرناک‌تر و خورنده بوده و حتی ممکن است پشت آن‌ها و زیر پوست درخت لایه‌‌ای پوسیده تا ارتفاع ۶۰ سانتی‌متر وجود داشته باشد. اگر این پوسیدگی به مرکز چوب درخت محدود شده باشد، مشکلی برای استفاده از لایه‌های بیرونی و با ارزش‌تر چوب وجود نخواهد داشت. وجود هر گونه زخمی روی پوست درخت می‌تواند نشانی از وجود قارچ باشد؛ چرا که حتی کوچک‌ترین باز‌شدگی بر روی بدنه‌ی یک درخت امکان وجود قارچ را افزایش خواهد داد.

آسیب‌هایی که توسط بعضی از پرندگان مانند دارکوب به بدنه‌ی درخت وارد می‌کنند نیز از ارزش چوب می‌کاهد.

مرحله اول: قطع درختان

تنه‌ی یک درخت به طور معمول طی سه مرحله برش با استفاده از ارّه برقی قطع می‌گردد. با دو برش اوّل، قطعه‌ای با مقطع عرضی مثلثی شکل و به عمق یک سوّم قطر درخت برداشته می‌شود. نکته‌ی مهم در قطع درخت، انتخاب محل افتادن تنه است. دو برش نخست می‌بایست رو به محل از پیش تعیین شده برای افتادن تنه باشد. سپس با برش سوّم، که خلاف جهت دو برش اوّل و چند سانتی‌متر بالاتر از آن انجام می‌گیرد، تنه‌ی درخت قطع شده و در محل مورد نظر می‌افتد. اما قطع‌کنندگان ماهر نکات دیگری را نیز در نظر می‌گیرند؛ شرایط زمینی که درخت روی آن می‌افتد، جهت وزش باد، راستای خم‌شدگی درخت، و همچنین وجود شاخه‌های مرده در درختان اطراف از جمله موارد بسیار مهمی هستند که برای قطع درخت و وارد شدن کمترین آسیب به چوب آن باید به دقت مورد بررسی قرار گیرند. البته برای قطع درختان و به منظور وارد شدن کمترین آسیب ممکن به چوب آن، از ماشین‌های مخصوصی استفاده می‌گردد. در این روش تنه‌ی درخت با کمک چنگک ماشین در جای خود ثابت و مهار شده و سپس با کمک ارّه زنجیری در طی یک مرحله برش عرض از پایه‌ی درخت صورت می‌گیرد. البته این روش به طور مشخص نیازمند سرمایه‌گذاری در حجم وسیع‌تری می‌باشد. جدا از هزینه‌ی گزاف ماشین‌آلات مخصوص به این کار، تعمیر و نگه‌داری ماشین‌ها نیز به عنوان هزینه‌ای جانبی باید در نظر گرفته شود.

مرحله دوم: گرده‌بینه زنی

پس از حذف شاخه‌ها، تنه‌ی درخت به منظور قطع‌زنی (گِرده‌بینه زنی یا تکه کردن تنه به قطعات کوتاه‌تر) به مکانی دیگر انتقال می‌یابد. در این مرحله نیز همانند مرحله‌ی قطع درخت لازم است پیش از ایجاد برش‌های عرضی، تنه‌ی درخت در راستای بهره‌برداری هر چه بهتر به دقت مورد بررسی قرار گیرد. برآمدگی‌های سطحی روی پوست درخت نشان‌دهنده‌ی نزدیک بودن گره‌ها به لایه‌های بیرونی چوب هستند. شاخه‌های قطور خشک‌شده، نشان از عمیق بودن پوسیدگی در لایه‌های درونی چوب دارند. در بهترین حالت، درخت به بخش‌هایی با طول حدوداً ۵ تا ۶ متر تقسیم می‌شود. اما همیشه این امر ممکن نیست و به منظور حفظ ارزش چوب، تنه به الوارهایی با طول کوتا‌ه‌تر -۲ تا ۴ متر- تقسیم می‌شود. قطر گرده‌بینه یا قطعه‌ی حاصل‌شده باید حداقل ۳۰ سانتی‌متر باشد.

محل قطع زنی رابطه‌ی مستقیمی با ارتفاع تنه‌ی درخت دارد. در مناطقی که ارتفاع درختان بسیار بلند بوده و قابلیت جابه‌جایی و حمل آن تا کارگاه وجود ندارد، تنه در همان محلی که قطع شده است به تکه‌های کوتاه‌تر تقسیم می‌گردد. برای مثال در جنگل‌های رد وودز (Redwoods) ایالت کالیفرنیای آمریکا -که بلندترین درختان جهان را شامل می‌شود (بیش از ۱۰۰ متر)- و یا در جنگل راش در منطقه‌ی سوادکوه ایران -که ارتفاع درختان به بیش از 30 متر نیز می‌رسد- عملیات گرده‌بینه زنی در محل قطع درخت صورت می‌گیرد.

مرحله سوم: حمل و نقل گرده‌بینه

حمل قطعاتِ درخت قطع‌ شده، یا گرده‌بینه تا محل بارگیری به روش‌های مختلفی صورت می‌گیرد؛ جابه‌جایی به وسیله‌ی تراکتور یا چهارپایان، استفاده از شیب زمین، کابل کشی، و در برخی مناطق استفاده از جریان آب رودخانه. اما عموماً با توسعه‌ی جاده‌های کوهستانی در میان جنگل‌های انبوده، تنه‌ی درختان قطع شده، با کمک شیب زمین به جاده‌های کوهستانی مخصوص عبور و مرور افراد محلی و ماشین‌های سنگین در محل‌های مشخصی دپو (جمع‌آوری) می‌گردند. سپس کامیون‌ها با کمک جرثقیل بارگیری شده و گرده‌بینه‌ها را به کارخانه‌های چوب منتقل می‌کنند.

مرحله چهارم: تبدیل گرده‌بینه به الوار

نحوه‌ی برش تنه‌ی درخت و تکّه کردن الوار چوبی قبل از ورود الوار به فرآیند تولید، مسئله‌ای بسیار حائز اهمیت است؛ از آن جهت که می‌تواند منجر به ویژگی‌های ظاهری به نسبت متفاوت، و از آن مهم‌تر، پایداری و استقامت متفاوت در قطعات شود. اگر تنه‌ی یک درخت در راستای طولی و با ضخامت یکسان تقسیم شود، کمترین مقدار ضایعات تولید خواهد شد، اما از طرف دیگر [به دلیل پهنا و طول زیاد] امکان پیچش الوار وجود خواهد داشت. در روش تقسیم به چهارک (Quarter-sawing)، با وجود تولید اندک ضایعات چوبی، قطعات برش‌خورده از استحکام و پایداری بیشتری در برابر پیچش برخوردار خواهند بود.

انواع مختلف برش تنه درخت مجله نوین چوب

منبع: کتاب The Art Of Woodworking – Encyclopedia Of Wood

اکثر اوقات تنه‌ی قطعه‌ قطعه شده‌ی درختان به یکی از سه روش متداول به الوار تبدیل می‌گردد. در ساده‌ترین روش، ابتدا مقطع عرضی گرده‌بینه را به شکل مربع درآورده و سپس با ایجاد برش‌های طولی، آن را به صفحه‌هایی به اندازه‌ی عرض گرده‌بینه تبدیل می‌نمایند. در این روش که Through-and-through Sawing نام دارد، قطعات برش‌خورده مماس بر حلقه‌های سالانه خواهند بود. روش دوم Plain-sawing نامیده می‌شود و تا حدودی به روش نخست شباهت دارد، اما تفاوتش آن‌جا است که برش‌های طولی در چهار جهت روی تنه ایجاد شده و لایه‌ی مرکزی و کم‌ارزش‌تر چوب برای مصارف دیگر مانند ساخت پالت جدا می‌شود. در روش سوم یا Quarter-sawing تنه به ۴ قسمت مساوی یا چارک تقسیم شده و سپس هر یک از چارک‌ها به قطعات کوچکتر تقسیم می‌شوند. الوارهای تولید شده با این روش دارای سطوحی عمود بر حلقه‌های سالانه هستند. جهت‌گیری حلقه‌های سالانه نسبت به سطوح الوار تولید شده در استقامت آن تأثیرگذارند. انقباض و انبساط الوار در حالت مماس با خطوط سالانه ۲ برابر حالت عمود بر خطوط است. تورم یا انقباض الوارهای تولید شده با روش سوم –تقسیم به چارک‌ها- در ضخامت آن‌ها اتفاق می‌افتد که مشکل جدی و اساسی ایجاد نمی‌شود، در حالی که در روش دوم –تقسیم به سطوح صاف- جمع شدگی یا گستردگی چوب در اثر تغییر دما در عرض آن ایجاد می‌گردد. ابعاد یک میز ناهارخوری که با قطعات چوبی تولید شده با روش دوم ساخته شده است، ممکن است به اندازه ۲ سانتی‌متر در عرض تغییر کند. در صورتی که این مقدار برای الوار تولید شده با روش سوم به یک سوم کاهش می‌یابد.

انتخاب بهترین روش تبدیل گرده‌بینه به الوار

انتخاب نحوه‌ی برش گرده‌بینه یا تنه‌ی درخت به الوار چوبی با ارّه نواری افقی، در واقع ترکیبی از سه عامل است: مورد کاربرد الوار، استحکام و پایداری به لحاظ ساختاری، و زیبایی ظاهری. در روش Plain-sawing، به دلیل استفاده حداکثری از چوب و به حداقل رساندن ضایعات، عرض الوارهای تولید شده با چرخش گرده‌بینه کاهش می‌یابد. در روش Quarter-sawing که هزینه‌ی بیشتری نیز می‌طلبد، عرض قطعات تولید شده را به شعاع تنه محدود کرده اما از سوی دیگر به لحاظ ساختاری قطعات مستحکم‌تری را تولید می‌نماید، که برای استفاده در وجوه کناری میز، کنسول و … مناسب است. روش اول یا Through-and-through Sawing بیشترین تعداد قعطات قابل استفاده از یک تنه را تولید می‌کند؛ الوارهای نزدیک‌تر به مرکز تنه همانند الوارهای تولید شده با روش سوم (Quarter-sawing)، و الوارهای دور از مرکز تنه مانند الوارهای تولید شده با روش دوم (Plain-sawing) هستند.

انتخاب بهترین روش برش تنه درخت